Ο θάνατος μιας Δημοκρατίας

από έλλειψη χιούμορ!

Η ομαδική σκληρότητα στο χιούμορ. -  Τα «ολισθήματα» της εξουσίας και οι μπανανόφλουδες.

«Ένας άνθρωπος γλιστράει σε μια φλούδα μπανάνας μπροστά σε δέκα πρόσωπα. Αν ο άνθρωπος γελάσει, αυτό φανερώνει χιούμορ. Δέκα πρόσωπα γλιστρούν πάνω σε δέκα φλούδες από μπανάνες μπροστά σε έναν άνθρωπο. Αν αυτός ο άνθρωπος γελάσει, είναι ένας ανόητος»[1].

Χωρίς να αποτελεί δόγμα, το παράδειγμα που δανείζεται ο Robert Escarpit από έναν παλιό χιουμοριστή προκειμένου να ερμηνεύσει την ομαδική σκληρότητα στο χιούμορ, άνετα μπορεί να εκφράσει την εποχή όπου, η ανωτερότητα έχει θυσιαστεί στο βωμό της πολιτικής εμπάθειας και τού ταξικού συμφέροντος. Γιατί, ούτε ο «παθών» ανάγεται πάνω από την «ολότητα» για να γελάσει με το πάθημά του, ούτε οι «παθόντες» υπάγονται στον οίκτο του πρώτου για να του στερήσουν την χαιρέκακη ικανοποίηση από το θέαμα. Ο «Παθών», γελάει με τα «ολισθήματα» των πολιτικών, με τις «κατρακύλες» των στρατιωτικών, με τις υστεροβουλίες της αντίδρασης και τον βίαιο ρομαντισμό της «πάλης των τάξεων», όσο τραγικά κι αν προϊδεάζουν το μέλλον του.  Η Δημοκρατία του 1924 ήταν θνησιγενής, γιατί δεν είχε χιούμορ!

Εννέα χρόνια μέχρι την παλινόρθωση των Γλίξμπουργκ, οι ενεργοί πολίτες έπαψαν να παίρνουν στα σοβαρά τα στρατιωτικά κινήματα και τους κινηματίες στρατηγούς που τους είχαν βγάλει στο παρελθόν από τα εθνικά αδιέξοδα. Ούτε ο Πλαστήρας, ούτε ο Κονδύλης, ούτε ο Πάγκαλος είχαν προσφέρει λίγα στην υπόθεση της εθνικής αξιοπρέπειας και της Δημοκρατίας, όμως οι επαναλήψεις των στρατιωτικών κινημάτων στη διάρκεια της Αβασίλευτης, είχαν φαιδρύνει την διαδικασία διαδοχής στην εξουσία, με εκλογές ή και χωρίς αυτές. Οι βίαιες «ανανεώσεις» της πολιτικής ζωής ή οι αναπαλαιώσεις της, τροφοδοτούσαν τους χιμπατζήδες της αντίδρασης με μπανάνες, τις φλούδες των οποίων απέρριπταν επιδεικτικά μπροστά στα πόδια της παλιάς δημοκρατικής ηγεσίας και της νέας που είχε προέλθει από τη διάσπαση της παλιάς. Τα ολισθήματα κατά τα τελευταία χρόνια της εξουσίας των Βενιζελικών υπήρξαν καθοριστικά για την τύχη της Δημοκρατίας που, ίσως θα την έσωζε λίγη αυτοπεποίθηση και περισσότερο χιούμορ. Ο στρατηγός Πλαστήρας εξ υποτροπής «σωτήρας» της, απέτυχε να «διορθώσει» την αντιδραστική πορεία της το 1933. Ο στρατηγός Πάγκαλος αντιποιήθηκε τη δικτατορία για να την «εξυγιάνει» το 1925 κι ο στρατηγός Κονδύλης, ως «κεραυνός», την παρέδωσε στις φλόγες της μοναρχίας το 1935. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος κι ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, έγιναν τα τραγικά σύμβολα ενός χιούμορ που άλλαζε χρώμα.

Υδροκεφαλισμός του περιοδικού τύπου. -  Δημοκρατία χιουμοριστικώς ανοχύρωτη. -  Η «μαύρη αντίδραση» προστάτις της ελευθεροτυπίας!

Η πολιτική γελοιογραφία είχε ωριμάσει όταν, από το γκρίζο πέρασε στο μαύρο χιούμορ. Η γελοιογραφία που σατίριζε καθημερινά και κοινωνικά θέματα, θριάμβευε. Στα εννιά χρόνια της ανασφαλούς Δημοκρατίας έγιναν τόσες διώξεις στον Τύπο, όσες δεν είχαν γίνει μέσα στα 12 χρόνια του εθνικού διχασμού. Εφημερίδες έκλειναν η μια μετά την άλλη, εκδότες και δημοσιογράφοι φυλακίζονταν και οι γελοιογράφοι αναζητούσαν νέες επιφάνειες εργασίας λιγότερο επικλινείς για λιγότερο ολισθηρές αταξίες. Επόμενος ήταν ο υδροκεφαλισμός του περιοδικού τύπου, ο οποίος ακολουθούσε την εμπορική ρύση προς τα ερωτικά ενδιαφέροντα των «φιλομαθών» αναγνωστών και αναγνωστριών που θα τροφοδοτούσε στο εξής η αστείρευτη δεξαμενή των αστέρων του Χόλιγουντ, με σκανδαλιστικές ειδήσεις.

Το «άσεμνο» δεν ήταν ό,τι χειρότερο μπορούσε να ανεχθεί μια καπιταλιστική Δημοκρατία στον ελεύθερο ανταγωνισμό, ούτε οι «προσφορές» δώρων με τη μορφή κουπονιών από τις εφημερίδες. Κι όμως ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος βαδίζοντας ανάμεσα σε «μπανανόφλουδες» διολίσθαινε προς την τροποποίηση του Νομοσχεδίου εκείνου περί Τύπου, που δεν ήταν ούτε αυστηρότερο ούτε επιεικέστερο του ισχύοντος από το 1837, Νόμου. Η απλούστευση των διαδικασιών εκδίκασης των σχετικών αδικημάτων και η κατάργηση του «αθέμιτου ανταγωνισμού» των εφημερίδων, ως αφορμές, ανάδειξαν την αντίδραση υπέρμαχο της «ελευθεροτυπίας» και τη Δημοκρατία, χιουμοριστικώς ανοχύρωτη. Όταν τρία χρόνια πριν, η επιμήκυνση της «φαινομηρίδος» φούστας των γυναικών γινόταν πρωταρχικός στόχος για την εξυγίανση της Δημοκρατίας, η τελευταία προς τη δύση της, νομοθετούσε τα επιτρεπτά όρια του σκανδαλισμού των Ελλήνων από τις «γραφικές και γελοιογραφικές παραστάσεις» των περιοδικών.

Ο ρόλος της γελοιογραφίας εν όψει της εκτροπής. -  «Μαύρο χιούμορ» σε μαύρο φόντο...

Δεν ήταν μόνο η αλληλουχία των ιστορικών ολισθημάτων της Δημοκρατίας εκείνη που κυρίως αξιοποιούσε η αντίδραση για τη μεθοδευμένη εκτροπή. Ήταν κυρίως η περίεργη «αξιοπιστία» της γελοιογραφίας που με την υπέρβαση μιας φήμης ή μιας ανακριβούς ειδήσεως, εδραίωνε τη γενική εντύπωση στη συνείδηση του κοινού. Η εντύπωση ήταν, ότι κάτι δεν πήγαινε καλά και η υπέρβαση μια καταραμένη «πέτρα», αιτία όλων των σκανδάλων. Από το μεγάλο ανάθεμα του 1916 με τη συσσώρευση των «λίθων» στο πεδίο του Άρεως, μέχρι τις σφαίρες της δολοφονικής απόπειρας στη λεωφόρο Κηφισίας το 1933, η απεικόνιση του Βενιζέλου έπαψε να έχει τόσο τον χιουμοριστικό χαρακτήρα της γελοιογραφίας, όσο τη συνθηματολογία μιας εμπαθούς αφίσας.

Οι παρενέργειες απ’ το μεγάλο «κραχ» του 1929, η οικονομική εξάντληση του Κράτους απ’ τους εξοπλισμούς, το προσφυγικό πρόβλημα, τα δημόσια χρέη και η αδυναμία για την κάλυψή τους, ήταν σταθερά θέματα γελοιογραφικών συνθέσεων πάνω σε μαύρο φόντο. Ο σαρκασμός ενός πρώην εθνικού ηγέτη με τους χαρακτηρισμούς του «γέροντος και του ανήμπορου», ίσως να μην έχει τις προδιαγραφές του «μαύρου χιούμορ», έχει όμως το στοιχείο της κριτικής υπέρβασης και της εσχατολογίας. Δεν συμμαχεί με το θάνατο για να τον αφορίσει, τον αφορίζει για να τον κάνει σύμμαχο.

η χρονιά του μαύρου χιούμορ.

Το εσχατολόγιο άρχισε πέντε ημέρες από τη στιγμή που ο στρατηγός Κονδύλης παρέδωσε με τιμές το πτώμα της Δημοκρατίας στα χέρια των Γλίξμπουργκ. Σε δύο ημέρες ο τελευταίος τον παρασημοφορεί κι αμέσως τον απορρίπτει ως άχρηστο πλέον εργαλείο. Μετά τρεις ημέρες ο «Κεραυνός» ήταν νεκρός. Δυο μήνες μετά φθάνει η θλιβερή είδηση από το Παρίσι. Ο εθνικός ηγέτης επιστρέφει νεκρός από την εξορία. Ο τελευταίος πρωθυπουργός της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας Δεμερτζής, μόλις που προλαβαίνει να τελέσει ένα τυπικό πολιτικό μνημόσυνο του Βενιζέλου στη Βουλή. Σε τριάντα ημέρες ήταν κι αυτός νεκρός. Το πολιτικό μνημόσυνο του τελευταίου, το τέλεσε ο Ιωάννης Μεταξάς ως Πρωθυπουργός μειοψηφίας για να τελέσει ένα μήνα μετά και το μνημόσυνο του αρχηγού της πλειοψηφίας, Παναγή Τσαλδάρη. Ο θάνατος της Δημοκρατίας ήρθε τρεις μήνες μετά και στο ξόδι της, δεν ζούσε για να ακολουθήσει ούτε ο πρώτος εμπνευστής της, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Η τελευταία χρονιά της Δημοκρατίας 1935-36, ήταν μια χρονιά με μαύρο χιούμορ.

Ο «κομμουνιστικός κίνδυνος», ο φασισμός και οι γελοιογράφοι.

Η ώρα της αλήθειας για τους γελοιογράφους είχε σημάνει κι έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα στον Βενιζελισμό ή τον Αντιβενιζελισμό μια και η παραδοσιακή «ανεξαρτησία» τώρα δεν τους παρείχε το άλλοθι για ελεύθερα χτυπήματα. Τον κίνδυνο τον έβλεπαν και τον σκιαγραφούσαν και το δίλημμα δεν ήταν πια η βολική αντιπολίτευση ή η φιλοκυβερνητική γαλιφιά. Τώρα έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα στο δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης ή την παντοτινή σιωπή. Ο φασισμός ήταν πραγματικότητα στην Ιταλία και τη Γερμανία και στην Ελλάδα ένας «ατίθασος νάνος», ο Ιωάννης Μεταξάς τον διακήρυσσε ξεκάθαρα. Είχε στα χέρια του όλο το μηχανισμό που του παρέδωσε η Δημοκρατία σε στιγμές ανασφάλειας και παντελούς έλλειψης χιούμορ. Γιατί ο «κομμουνιστικός κίνδυνος» δεν ήταν εφεύρεση της αντίδρασης, αλλά της ίδιας της Δημοκρατίας που «θωρακίστηκε» με το «Ιδιώνυμο» για να το παίξει  «ταξικός εχθρός» ενός αμφίβολου 5% του εκλογικού σώματος!

Η δικτατορία της 4^ης Αυγούστου 1936, δεν ήταν παρά η καρικατούρα της «κινδυνολογίας» που ουσιαστικά συμπύκνωνε τις ενοχές της αστικής κοινωνίας, η οποία αντί να βοηθήσει τις ομάδες υψηλού κινδύνου, αφόριζε τον κίνδυνο. Ανεργία, μισθοί, προσφυγικό ήταν οι ανοιχτές πληγές που κληροδότησε στη Δημοκρατία το σύστημα της παλιάς μοναρχίας που τώρα βυσσοδομούσε ξανά. Ούτε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, ούτε τα έργα υποδομής (Ούλεν, Πάουερ, δρόμοι) διέφυγαν την εξ ορισμού λοιδορία. Όταν η σκανδαλολογία και η γελοιογραφία που την ενίσχυσε, έγιναν το «θεωρητικό» κάλυμμα για την κατάργηση και του Κοινοβουλίου, οι γελοιογράφοι δεν είχαν παρά να παρουσιάσουν ένα μικρό μόνο έργο «αντίστασης» μέσα από υπονοούμενα, λίγο πριν αρχίσει η σκληρή λογοκρισία που τους κατήργησε τελείως. Η εξαίρεση ήρθε από τις εφημερίδες της Αριστεράς, τον «Ριζοσπάστη» και κάποιες συνδικαλιστικές περιοδικές εκδόσεις, όπου δούλεψαν ο Νίκος Καστανάκης, ο άγνωστος Τάκης Δέδες και μερικοί ακόμα ψευδώνυμοι ή ανώνυμοι που δεν αναγνωρίζονται ούτε από την μανιέρα τους.

Ο «μυστικός δείπνος» στο «Σέσιλ» και η τύχη της ελευθερίας του λόγου. -  Ο θάνατος ακόμα και της «Ψαλίδος».

Ακόμα και ο διεθνής φασισμός που αγκάλιζε την Ευρώπη, πέρασε απαρατήρητος. Οι προοδευτικές εφημερίδες αναδημοσίευαν ξένες αντιφασιστικές γελοιογραφίες, όπως του Guseppe Scalarini απ’ την ιταλική “Avanti”, του Leslie Illingworth από την αγγλική “Daily Mail”, του Bill Papas της Νοτιοαφρικανικής ομογένειας από την “Guardian” και άλλων, γιατί ελάχιστοι ντόπιοι γελοιογράφοι πριν από τη δικτατορία του Γλίξμπουργκ, είχαν καταλάβει τι ακριβώς συνέβαινε πίσω από τη βιτρίνα. Ο «μυστικός δείπνος» του «Σέσιλ» στην Κηφισιά με τους εκδότες και διευθυντές των εφημερίδων που οργάνωσε ο ευνοιοκρατικά επιλεγμένος ακόμα Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, υπήρξε η άμεση απάντηση της δικτατορίας μία ημέρα πριν την επίσημη κήρυξη της, για το ρόλο που επιθυμούσε να διαδραματίσει ο Τύπος στο νέο καθεστώς[2]. Η σκληρή λογοκρισία που επέβαλε από την πρώτη κιόλα ημέρα του βίου του, υπέγραψε την ληξιαρχική πράξη θανάτου της «Ψαλίδος», ενός γελοιογραφικού «στοιχειού» που είχε σχεδιάσει ο Φωκίων Δημητριάδης για την κάλυψη των κενών που άφηνε η λογοκρισία του 1919 στο «Ριζοσπάστη». Κάθε δικτατορία σεβόμενη εαυτή, στο εξής δεν θα άφηνε ίχνη στραγγαλισμού στο πτώμα της ελευθεροτυπίας.

Η δικτατορία που νοιάστηκε και για την υστεροφημία της. -  Η γελοιογραφία υπό την στοργή ενός «φιλότεχνου» δημάρχου.

Ο θάνατος των «κενών» της λογοκρισίας στις στήλες και τις σελίδες των εφημερίδων, σήμανε και τη νέα μορφή που θα είχε πλέον η βία. Δεν ήταν μια «έκτακτη» ή προσωρινή κατάσταση, όπως όλες οι άλλες που είχαν επιβληθεί κατά καιρούς. Η δικτατορία αυτή νοιαζόταν και για τη συνέχεια και για την υστεροφημία της. Ένα δημοφιλές και μεγάλο κεφάλαιο της επικοινωνίας, όπως ήταν η γελοιογραφία, δεν ήταν δυνατόν να εξαφανιστεί μονομιάς στερώντας το κοινό από μια παράκεντρη διέξοδο. Έπειτα η διοχέτευσή της σε μια κοινωνική σάτιρα, όσο ανώδυνη κι αν φαινόταν για το καθεστώς, εγκυμονούσε κινδύνους για τα ήθη, την χρηστότητα των οποίων διαφύλαττε με την ευλάβεια που απαιτούσαν οι ανάγκες ενός «Τρίτου» Ελληνικού Πολιτισμού που σχεδίαζε με το «πολιτιστικό» του οπλοστάσιο[3]. Εκτός από τα αρχαιοελληνικά δόρατα των χλαμυδοφόρων και τις βυζαντινές τιάρες των πορφυροφόρων στις φιέστες του Σταδίου, επιχειρούσε κι έναν διακριτικό έλεγχο των ηθών μέσα από γελοιογραφικές εκθέσεις που οργάνωνε επ’ αμοιβή ο Δήμος του υπουργού Πρωτεύουσας, Κώνστα Κοτζιά, εξασφαλίζοντας ένα μικρό εισόδημα στους γελοιογράφους και μια μεγάλη συλλογή γελοιογραφιών  για τη Δημοτική Πινακοθήκη της Αθήνας.

Ο Μανιαδάκης ανοίγει μια τρύπα στο σκοτεινό θάλαμο της δικτατορίας. – Μια γελοιογραφία για την πυρά.

Ο «κακός» δρόμος της ελάχιστης ανοχής, είχε ανοίξει καταχρηστικά τρεις μήνες μετά την κήρυξη της δικτατορίας, από έναν άλλο υπερυπουργό, που πριν κατασκεύαζε δρόμους ως εργολάβος, στη Μακεδονία και Θράκη. Ήταν ο σκοτεινός υπουργός Δημόσιας Ασφάλειας Μανιαδάκης, του οποίου οι υπερβάσεις των εργολαβιών του είχαν ξεπεράσει τα όρια μιας απλής φορολογικής διευθέτησης και οι γελοιογραφίες του λευκώματος που είχε εκδώσει λίγες ημέρες πριν ένας νέος γελοιογράφος, ο Νίκος Κατσουρός, είχαν υπερβεί τα εσκαμμένα. Ο τελευταίος ήταν ταμειακός υπάλληλος στην Εφορεία Καβάλας και σε ανύποπτο χρόνο είχε «διευκολύνει» τον εργολάβο, ο οποίος με την υπουργοποίησή του έδωσε εντολή να κατασχεθεί το λεύκωμα του Κατσουρού «Σεξ-Αππίλ Hélas» που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Φυσικά ούτε το πνευματικό επίπεδο του εργολάβου, ούτε το «χιούμορ» του ευαισθητοποιήθηκαν από το σκόπιμο λάθος του τίτλου, «Hélas» με ένα «I» που σημαίνει «αλίμονο», αλλά το γελοιογραφικό του περιεχόμενο που αφορούσε, εκτός από πολιτικούς και πολλούς καλλιτέχνες του μαυροπίνακα, και μια γελοιογραφία του Μουσολίνι. Παρ’ όλο ότι το ατόπημα ήταν για το καθεστώς από τα πιο ασυγχώρητα, ο υπουργός έδωσε εντολή να ανακληθεί η κατάσχεση μόλις πληροφορήθηκε την ταυτότητα του δράστη. Ήταν μια στιγμή «μπέσας» του συγκεκριμένου υπουργού, αλλά και ένα παραθυράκι που άνοιγε για το «γελοιογραφικό έπος» που θα άρχιζε τρία χρόνια μετά.

ΑΝ 334/1936 (Ιδρυτικός ΕΟΝ) σκοπός «η επωφελής διάθεσις του ελευθέρου από της εργασίας χρόνου των νέων προς προαγωγήν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως αυτών και ανάπτυξιν του εθνικού φρονήματος και της πίστες προς την θρησκείαν»